Pierwszy znany przodek konia (Equus) żył prawdopodobnie w epoce eocenu przeszło 50 milionów lat temu. Było to zwierzę o niskiej budowie ciała nazwane przez naukowców Eohippusem - Koniem Świtu. Eohippus osiągał około 35 cm wysokości w kłębie, a jego waga nie przekraczała 5,5 kg. Miał czteropalczaste kończyny przednie i trójpalczaste kończyny tylne, obie pary zakończone grubym rogiem. Wywodził się od szczepu wymarłej grupy prakopytnych (Condylarthra), żyjącej około 75 milionów lat temu. W 1867 r. na południu Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej znaleziono niemal kompletny szkielet Eohippusa, dzięki któremu można było odtworzyć rozwój koniowatych. Natomiast najlepiej zachowany szkielet tego gatunku znaleziono w 1931 r. w Big Horn Basin, w stanie Wyoming. Został on zrekonstruowany przez paleontologów z California Institute of Technology. Przypuszcza się, że około 35-40 milionów lat temu różne odmiany Eohippus rozprzestrzenione między Ameryką, Europą i Azją zaczęły wymierać dając początek Mesohippusowi. Zwierzęta te były większe od swego poprzednika i mogły osiągać około 45 cm wysokości. Były zaopatrzone w lepiej wykształcone zęby, przystosowane do gryzienia części roślin, a dzięki zwiększeniu się długości kończyn (kończyna przednia i tylna trójpalczasta) zwierzę uzyskiwało możliwość szybszego ruchu. Kolejne znaczące etapy w ewolucji konia stanowiły: Meryhippus (25-20 milionów lat temu), Pliohippus (około 6 milionów lat temu) i Equus cabullus (około 1 miliona lat temu). Prawdopodobnie około 9000 lat Equus cabullus i spokrewnione z nim koniowate dotarły z Ameryki Północnej do Azji, Południowej Ameryki, Europy i Afryki. Typy zasiedlające wymienione obszary ukierunkowały rozwój wszystkich współczesnych koni. Typ stepowy właściwie w niezmienionej formie przetrwał do dziś jako koń Przewalskiego (odkryty przez pułkownika Przewalskiego w 1881 r.). Zwierzę to jest hodowane obecnie w ogrodach zoologicznych oraz żyje na wolności w zachodniej części pustyni Gobi. Typ leśny, obejmujący rasy znacznie cięższe od stepowych, wyginął, dając jednak początek współczesnym koniom zimnokrwistym. Typ płaskowyżowy był prawdopodobnie przodkiem dzisiejszych koni o lekkiej budowie. Udomowienie koni nastąpiło prawdopodobnie około 3000 lat Przez wiele stuleci zwierzę to miało duże znaczenie gospodarcze i militarne. Obecnie głównym kierunkiem wykorzystania koni jest sport jeździecki i rekreacja konna. Rasy Rasy koni dzielą się na: Zimnokrwiste – odznaczają się ciężką budową ciała. Są to konie robocze, używane do prac polowych i jako konie pociągowe. Charakteryzują się łagodnym temperamentem. Do koni zimnokrwistych zalicza się: koń ardeński, belgijski, Clydesdale, Comtois, jutlandzki, Perszeron, Poitevin, Shire, radziecki ciężki koń pociągowy i in.); Gorącokrwiste – mają cechy konia sportowego. Cechuje ich żywy temperament, oraz lekka budowa ciała. Są energiczne, przystosowane do pracy w szybkim ruchu. Do koni gorącokrwistych należą: koń andaluzyjski, angloarabski, koń czystej krwi arabskiej, berberyjski, pełnej krwi angielskiej, fryzyjski, małopolski, morgan, oldenburski, trakeński i in. Kuce i małe konie (karłowate) – to wszystkie konie o wysokości w kłębie nieprzekraczającej 152 cm. Odróżnia ich od pozostałych ras większy korpus, oraz krótsze nogi. Zalicza się do nich: kuc ałtajski, amerykański, australijski, Bardigiano, Baszkir Curly, Haflinger, huculski, Konik polski, koń Przewalskiego, niemiecki, Mustang, szetlandzki, Tarpan i in. Wyhodowano wiele ras, do najpopularniejszych zalicza się konie: czystej krwi arabskiej - jego krzyżówki dały początek wielu innym rasom, pełnej krwi angielskiej - konie wyścigowe. Konie czystej krwi arabskiej należą do ras gorącokrwistych. Pojawiły się około 2500 lat temu na Półwyspie Arabskim. Cechuje je elegancja, żywy temperament, lekka budowa ciała, mała głowa, a często wysokie osadzenie ogona. Wysokość w kłębie: 145-155 cm. Umaszczenie jest siwe, gniade i kasztanowate, bardzo rzadko kare. Jest to jedna z najstarszych ras na świecie. Konie arabskie są bardzo wytrzymałe fizycznie, niewymagające, szybkie w galopie, poza tym wrażliwe i przywiązane do człowieka. Używano je do tworzenia wielu innych ras. W przeszłości konie tej rasy używano jako konie bojowe, umożliwiały pokonywanie dużych dystansów. Obecnie pozostają bezkonkurencyjne w dyscyplinie rajdów długodystansowych. Konie pełnej krwi angielskiej należą do ras gorącokrwistych. Powstały w XVII i XVIII w. w Anglii w wyniku krzyżowania importowanych arabów z końmi miejscowymi. Konie tej rasy odznaczają się dużą odpornością fizyczną, długimi kończynami, krótkim włosem, lekką budową ciała, oraz najwyższą wartością hodowlaną. Umaszczenie koni jest gniade, kasztanowate, kare i siwe. Wysokość w kłębie: 150-162 cm. Konie tej rasy sprawdzają się na wyścigach i w skokach przez przeszkody. Na krótkich dystansach mogą osiągnąć 70 km/godz. Często odnoszą kontuzje kończyn przednich. Polskie rasy koni Polskie rasy koni: rasa wielkopolska (wlkp), rasa huculska (hc), rasa śląska (śl), rasa małopolska (młp), Konik polski, inaczej konik biłgorajski (kn), Polski koń zimnokrwisty (z). Rasa wielkopolska (wlkp) – należy do ras gorącokrwistych, wywodzi się od koni trakeńskich i wschodniopruskich. W roku 1962 połączono obydwie odmiany pod wspólną nazwą rasy wielkopolskiej. Znaczny udział w tworzeniu tej rasy miały także konie pełnej krwi. Koń wielkopolski sprawdza się w zaprzęgu jako koń powozowy, oraz pod siodłem jako koń wierzchowy. Wśród koni tej rasy dominuje umaszczenie kasztanowate (40%) oraz gniade (35%), spotyka się także siwe (12%) oraz kare (10%). Masa ciała klaczy wynosi 540 kg, ogierów 570 kg. Wysokość w kłębie klaczy wynosi 158-165 cm, a ogierów 170-176 cm. Konie tej rasy hoduje się w okolicach Poznania i na Mazurach, w 11 stadninach głównych oraz w hodowlach prywatnych. Rasa śląska (śl) – należy do ras gorącokrwistych, powstała na terenie Dolnego i Górnego Śląska pod koniec XIX w. Pochodzi od ras oldenburskiej i fryzyjskiej. Po II wojnie światowej rasa ta poddana została kilku programom hodowlanym opartym na hodowli w sektorze państwowym wspomaganym przez hodowlę prywatną. Od lat 80-tych większa część koni znajduje się w posiadaniu prywatnym. Konie tej rasy sprawdzają się w sporcie oraz jako konie zaprzęgowe. Do najlepszych ogierów rasy śląskiej, które stały się założycielami linii hodowlanych na Dolnym Śląsku, zalicza się: Firleya (ur. w 1949 r.), Holdka (ur. w 1945 r.), Diebitscha, Rittmeistera, Ulana i Prudnika (ur. w 1952 r.). Konie tej rasy były krzyżowane z rasami pełnej krwi angielskiej i hanowerskiej. Obecnie zauważa się dwa trendy w hodowli tej rasy: utrzymanie odpowiedniej ilości materiału genetycznego konia śląskiego w starym typie, hodowla konia śląskiego w nowoczesnym typie konia zaprzęgowego. Wysokość w kłębie ogierów wynosi 160 cm, a klaczy – 158 cm. Masa ciała ogierów wynosi 720 kg, a klaczy – 700 kg. Umaszczenie koni śląskich jest przeważnie gniade (78%), kare (19%), kasztanowate (tylko 2%). Rasa małopolska (młp) – należy do ras gorącokrwistych. Polska hodowla koni tej rasy powstała pod silnym wpływem koni orientalnych w pierwszej połowie XVIII w. na obszarze południowo-wschodniej Polski. Koń małopolski w XVII i XVIII w. został uszlachetniony poprzez krzyżowanie z ogierami wschodnich ras: koni perskich, turkmeńskich, kabardyńskich, arabskich, a także pełnej krwi angielskiej. Zaletami tej rasy jest: płodność, długowieczność, dobre wykorzystanie paszy, odporność na choroby i trudne warunki bytu oraz wytrzymałość w pracy. Rasa małopolska ma cztery odmiany o nieznacznych różnicach: kielecką, lubelską, sądecką i dąbrowsko-tarnowską. Hodowlę konia małopolskiego prowadzą stadniny w Walewicach, Janowie Podlaskim, Pruchnej, Trzebienicach, Stubnie. Umaszczenie koni jest najczęściej gniade, ale bywa też siwe, kasztanowate i kare. Masa ciała wynosi 450-500 kg. Wysokość w kłębie wynosi 158-164 cm. Polski koń zimnokrwisty (z) – powstał po II wojnie światowej w wyniku krzyżowana różnych ras i odmian koni zimnokrwistych. Podjęto wtedy działania aby wyhodować konia wszechstronnie użytkowego i rzeźnego. Konie zimnokrwiste hodowano między innymi na terenach Białostocczyzny, na Warmii i części Powiśla Gdańskiego, na Śląsku i Pomorzu Zachodnim, w rejonie Łowicza, Sochaczewa i Radomia. Obecnie konie te hoduje się między innymi w okolicach Gdańska, Warszawy, Białegostoku i Koszalina. Konie zimnokrwiste są łagodne o bardzo zrównoważonym temperamencie. Używane głównie jako konie robocze w gospodarstwach. Nadają się też do zaprzęgów, a nawet jazdy wierzchem, sprawdzają się w hipoterapii. Poza tym są zwierzętami rzeźnymi. Masa ciała koni tej rasy wynosi 500-800 kg. Wysokość w kłębie klaczy wynosi - 148 cm, a ogierów - 155. Umaszczenie jest kasztanowate z jasną grzywą i ogonem, często spotykane też rude i rudo-dereszowate. Rasa huculska (hc) - należy do ras karłowatych, pochodzi z Huculszczyzny, historycznej krainy we wschodniej części Karpat, zamieszkanej przez górali huculskich. Do końca XIX w. głównie tam koncentrowała się hodowla koni huculskich. Podczas I wojny światowej poważnie zachwiała się czystość rasy huculskiej, dlatego w kolejnych latach objęto ją szczególną opieką. W 1924 r. Michał Holländer zainicjował rejestrację klaczy rodnych oraz powstanie Związku Hodowców Koni Rasy Huculskiej. Konie huculskie wywodzą się od tarpanów (dzikie konie zasiedlające niegdyś lasy Europy Środkowej). Mają krępą budowę ciała; wysokość w kłębie 135-148 cm. Rasa ceniona za siłę i odporność. Umaszczenie najczęściej jest gniade, rzadko kare, kasztanowate, siwe i srokate. Konie huculskie sprawdzają się zarówno pod siodłem, w zaprzęgu, w pracy na roli, jak i w hipoterapii. Hodowane są w Polsce (stadniny Siary i Odrzechowa), Rumunii, Słowacji (stadnina Topolcianky) i na Ukrainie. Konik polski, inaczej konik biłgorajski (kn) – wywodzi się od tarpanów, dzikich koni zasiedlających niegdyś lasy Europy Środkowej. W 1786 r. ostatnie dzikie tarpany leśne umieszczono w okolicach Biłgoraja, a tam w wyniku krzyżówek powstała nowa rasa - konik polski. Po I wojnie światowej rozpoczęto hodowlę tych zwierząt. W Polsce wielką wagę przykłada się do hodowli w czystości rasy. Stada trzymane są w warunkach rezerwatowych ( Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie). Główne ośrodki hodowlane: w warunkach rezerwatowych: Popielno, Roztoczański Park Narodowy, Stacja Doświadczalna w Stobnicy, Zakład Hodowli Koni Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, w warunkach stajennych: Popielno, Roztoczański Park Narodowy, Stado Ogierów Sieraków Wlkp. Ostatnio rozpoczęto program odtworzenia dzikiej populacji konika polskiego w Bieszczadach (tymczasowo znajdują się w zagrodzie adaptacyjnej w Radziejowej, potem planowane jest wypuszczenie koników na wolność). Zaletami konika polskiego są: łagodność, wytrzymałość i odporność na choroby, długowieczność oraz płodność. Są to konie późno dojrzewające: dojrzałość fizyczną osiągają w wieku 3-5 lat. Wysokość w kłębie ogierów wynosi średnio 134 cm, a klaczy – 133 cm. Średnia masa zarówno klaczy, jak i ogiera to 380 kg. Umaszczenie jest myszate, a także gniade z pręgą wzdłuż linii grzbietowej. Koń w kulturze i tradycji W kulturach ludowych całej Europy koń miał wyjątkową pozycję. Był symbolem dobrych plonów, oraz powodzenia w hodowli i handlu. Człowiek opiewał konia w podaniach, legendach, baśniach i pieśniach. Jego postać utrwalano w rzeźbie, malarstwie i literaturze. Okres renesansu w Europie to intensywny rozwój hodowli koni, szkół jeździeckich i rycerskich, kreowania pierwszych królewskich stadnin (Marbach 1573, Kladruby 1579, Lipizza 1580). W roku 1580, założono w Hiszpanii słynną "Szkołę Jazdy", opartą na ośrodku hodowli i tresury koni w Lusitanii, kontynuującej arabskie tradycje wykorzystywania koni do widowisk, które uświetniały królewskie i cesarskie dwory. Do tradycji przeszły również wyścigi konne, które są najstarszą formą zawodów konnych, uprawianą już w starożytności. Kolebką wyścigów jest Wielka Brytania, gdzie już w drugiej połowie XVIII w. rozgrywano gonitwy. Polska konnica nie miała sobie równych w wielu wydarzeniach historycznych. Koń był współuczestnikiem wielu krwawych batalii, podczas których ginął tak, jak jego jeźdźcy; ukochane zwierzę słynnych wodzów, któremu stawiano pomniki. W Polsce konie hodowali chłopi, szlachta i magnaci. Chłopi zajmowali się chowem koni roboczych, których używali do prac polowych i transportu. Natomiast szlachta i magnaci często utrzymywali wielotysięczne stada. Z czasem konie stały się dla chłopów symbolem bogactwa, wygody, prestiżu, pozycji w środowisku. W gospodarstwach chłopskich były wręcz nieodzowne, zaprzęgane do pługa, brony, kieratu, wozów i sań. W wielu miasteczkach i miastach regularnie odbywały się końskie targi, na które zjeżdżano z odległych miejscowości - śladem dawnej tradycji jest nazwa miasta Końskie na Kielecczyźnie. Narodziła się wówczas odrębna obyczajowość, związana z dobijaniem targu przy zakupie konia - tak zwany "litkup", składający się z tradycją uświęconych gestów, odpowiednich słów, zaglądaniem koniowi w zęby i kończącego całą tę procedurę poczęstunku wraz z obowiązkowym przepijaniem wódki w karczmie lub najbliższym zajeździe. W II połowie XIX wieku, w Królestwie Kongresowym; w Galicji weszły w modę konne banderie, towarzyszące wizytom dostojników kościelnych lub państwowych. Ubrani w mundury lub paradne stroje krakowskie jeźdźcy uświetniali kawalkadą niecodziennych gości. Zwyczaj ten praktykowany jest do dzisiaj podczas różnego rodzaju uroczystości. Od kilku lat wielkie widowisko - "Apassionata", stworzone przez międzynarodowy zespół mistrzów konnej jazdy, tresury, tańca, reżyserii, dźwięku i kostiumów z Portugalii, Belgii, Hiszpanii, Maroka i Niemiec, odnosi na scenach i arenach europejskich krajów wielkie sukcesy. W widowisku bierze udział 41 koni 5 ras i kilkudziesięciu wybranych, najlepszych artystów. Na ziemiach polskich pierwsze wyścigi konne zorganizowano w 1839 r. w Poznaniu i 1841 r. na Polach Mokotowskich. Od 1939 r. warszawskie wyścigi przeniesiono na Służewiec, gdzie po II wojnie światowej były organizowane z największą częstotliwością. Obecnie wyścigi konne są organizowane na torach we Wrocławiu na torze Partynice (pierwsze zorganizowano w 1832 r.), w Sopocie (od 1898 r.) i na Służewcu w Warszawie. Od 1950 r. organizacją wyścigów zajmowały się Państwowe Tory Wyścigów Konnych, a w 2001 r. powstał Klub Wyścigów Konnych. Hodowla koni w Polsce i Europie Pierwsze wzmianki dotyczące hodowli i szkolenia koni w Europie pochodzą z czasów Filipa II, króla Hiszpanii (1527-1598), który ufundował "Królewską Stadninę Zamkową", założoną w 1571 r. w Cordobie. Tu corocznie odbywała się selekcja ogierów pozostawianych do dalszej hodowli. Selekcjonowano takie cechy, jak chód i charakter koni, aby uzyskać okazy podobne do obecnie żyjących koni andaluzyjskich. W Polsce hodowano najczęściej konie czystej krwi arabskiej. Konie te pojawiły się w Europie w X w., kiedy na szerszą skalę rozwinął się handel z Bliskim Wschodem. Prawdopodobnie już w tym okresie araby dotarły do Polski. Pierwszy udokumentowany zapis o hodowcy koni czystej krwi dotyczy króla Zygmunta Augusta (1520-1572). Utrzymywał on stadninę w Knyszynie w Białostockiem. Jednak dopiero w końcu XVIII w. zaczęła się właściwa hodowla arabów w Polsce. Od założonej w 1778 roku przez Franciszka Ksawerego Branickiego stadniny w Szamrajówce, należącej do dóbr Biała Cerkiew, wywodzi się znamienita gałąź hodowli arabów w Polsce. Od 1803 roku prowadzono w niej księgę stadną, która zaginęła w czasie rewolucji 1917-18. W latach 1865-1871 nastąpił podział stada - dotychczasowe oddziały Szamrajówka, Janiszówka i Uzin stały się samodzielnymi stadninami. Z początkiem XIX wieku wykorzystanie koni arabskich w polskiej hodowli przybrało charakter masowy. Organizowane były ekspedycje do plemion Beduinów. Sprowadzano konie na handel do Stambułu lub Odessy oraz na zamówienie do stadnin. W 1817 r. hrabia Wacław Rzewuski znawca koni, podróżnik i orientalista, na polecenie królowej Wirtemberskiej Katarzyny udał się na pustynię po konie zarodowe. Przed końcem ekspedycji królowa zmarła, a konie zostały wcielone do stadniny w Weil, gdzie dały początek słynnej hodowli. W czasie tej podróży Arabowie nadali Rzewuskiemu tytuł emira. W czasie swoich licznych podróży na Wschód sprowadził z pustyni 137 koni czystej krwi. Na wysoki poziom wybiły się oprócz hodowli rodziny Branickich w Białej Cerkwi na Ukrainie również stadniny rodziny Sanguszków w Sławucie na Wołyniu, Wacława Rzewuskiego w Sawraniu na Podolu, rodziny Dzieduszyckich w Jarczowcach i Jezupolu w Małopolsce. Stadnina w Janowie Podlaskim W 1817 r. założono pierwszą w Polsce - Państwową Stadninę Koni w Janowie Podlaskim. Powstała ona po kongresie wiedeńskim na wniosek Rady Administracyjnej Królestwa Kongresowego Polski za zgodą cara Aleksandra I. Nadzór nad jej działalnością sprawował zarząd stadnin państwowych w Petersburgu. W Janowie Podlaskim hodowano konie czystej krwi arabskiej i półkrwi angloarabskiej. Już w XIX wieku sprzedawano je do różnych krajów europejskich. Ogiery półkrwi, wyhodowane w okresie międzywojennym w Janowie, były materiałem wyjściowym do masowej hodowli produkującej konie dla kawalerii. W latach trzydziestych XX w. sprzedawano je do USA. W czasie działań wojennych w 1939 roku ponad 80% janowskich koni zaginęło. Z uratowanych resztek polski personel zatrudniony przez niemieckie wojskowe władze okupacyjne odbudowywał w Janowie hodowlę koni w dotychczasowych dwóch kierunkach. Obecnie w Janowie Podlaskim nadal hoduje się konie czystej krwi arabskiej i półkrwi angloarabskiej. W 2007 roku obchodzono 190. rocznicę powstania stadniny. W janowskiej stadninie swoją siedzibę ma założony w 1997 roku Polski Związek Hodowców Koni Arabskich. Wśród stadnin koni czystej krwi arabskiej na uwagę zasługują także: Stadnina Koni Michałów hoduje konie czystej krwi arabskiej już od ponad 50 lat. To największa w Polsce, jedna z większych w Europie, stadnina koni tej rasy. Od lat utrzymuje stado prawie 400 koni czystej krwi, w tym samych klaczy matek ponad 100. Stadnina położona jest w województwie Świętokrzyskim, na Ponidziu. Stado Ogierów Białka znajduje się na północnych obrzeżach Roztocza, w okolicach Krasnegostawu. Od 1930 funkcjonują tu stado ogierów i stadnina koni małopolskich. Natomiast od 1981 roku działa Stadnina Koni Czystej Krwi Arabskiej. Białeckie araby odnoszą sukcesy na torze wyścigowym, w czempionatach i w rajdach. Korzyści z hodowli koni w Polsce Według roczników statystycznych z ostatnich lat w Polsce jest 600 tysięcy koni, z czego 60% stanowią konie zimnokrwiste. Pod względem utrzymywania koni Polska należy do czołówki krajów europejskich. Podobna liczba tych zwierząt znajduje się w Niemczech i Rumuni a o połowę mniejsza we Francji, we Włoszech i w Hiszpanii. W Polsce 98% koni znajduje się w rękach prywatnych. Populacja koni hodowlanych liczy 4 tysiące ogierów i 26 tysięcy klaczy. Wśród koni hodowlanych 40% stanowią konie zimnokrwiste, a 4% konie ras prymitywnych. Ponad połowę pozostałych stanowią konie gorącokrwiste półkrwi, a więc rasy: wielkopolska, małopolska i polski koń szlachetny półkrwi. Chów, jak i hodowla koni przechodzą obecnie przeobrażenia, które są konsekwencją zarówno polityki polskiej, jak i zmian ogólnoeuropejskich. Przodujące miejsce w świecie, jakie zajmuje Polska pod względem liczby koni na 100 ha, stwarza warunki do eksportu koni i mięsa końskiego. Konsumpcja koniny w Polsce jest bardzo niska, dlatego duża ilość tego mięsa jest wysyłana na eksport. W ostatnich latach wzrosło użytkowanie wierzchowe koni, do którego zaliczyć można użytkowanie: rekreacyjne i sportowe. Organizuje się wszelkiego rodzaju imprezy turystyczne, rajdy kuligi, wczasy w siodle, obozy młodzieżowe. Dużą popularnością cieszą się również wyścigi koni krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej. Konie tych ras przynoszą milionowe zyski. Podstawowym przychodem w stadninach tej rasy jest sprzedaż koni na aukcjach i przetargach. Przyszłość należeć będzie do konia sportowego i konkursowego, bowiem sport konny rozwija się i popularyzuje w wielu krajach, także i w Polsce. Konie nadal będą potrzebne w gospodarstwach wiejskich jako siła robocza, w agroturystyce jako atrakcja dla turystów oraz w hipoterapii jako forma terapii pozytywnie wpływającej na rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny oraz dobre samopoczucie ludzi niepełnosprawnych. I mimo, że hodowla koni w porównaniu z hodowlą innych zwierząt gospodarskich jest trudna i kosztowna, to nadal przez polskich hodowców czynione są starania, aby to zwierzę nie znikło z krajobrazu Polski. Aleksandra Szymańska Literatura: Atlas ras zwierząt gospodarskich – B. Nowicki i in., Warszawa 1995, Encyklopedia koni, wszystko o pielęgnacji koni, sportach konnych i sztuce jeździeckiej. Josee Hermsen, Warszawa 2006, Konie – Grzegorz Hołub, Warszawa 1978, Konie arabskie – Edyta Trojańska-Koch, Warszawa 2004, Księga koni – Elwyn Hartley, Warszawa 1991, Rasy koni – Martin Haller, Warszawa 2006, Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2005,